Na zdrowie i długość życia o wiele większy wpływ niż leczenie chorób - mają działania profilaktyczne, których celem jest uniknięcie zachorowania. Na większość czynników związanych z powstawaniem nowotworów wpływają indywidualne decyzje dotyczące osobistego stylu życia i wiele z nich można monitorować [1]. Wyróżniamy następujące czynniki powodujące nowotwory [2]:
- palenie tytoniu - 30%
- dieta - 30%
- czynniki dziedziczne - 15%
- infekcje - 5%
- czynniki zawodowe - 5%
- otyłość i brak aktywności fizycznej - 5%
- alkohol - 3%
- promieniowanie UV - 2%
- narkotyki - 2%
- skażenie środowiska - 2%
- tzw. inne - 1%
Zapobieganie chorobom - w ścisłym słowa znaczeniu - oznacza przeciwdziałanie rozwojowi choroby, w szerszym rozumieniu w pojęciu tym mieszczą się również działania, których celem jest przerwanie lub zahamowanie dalszego rozwoju choroby w stadium przedklinicznym lub klinicznym [3].
Wyróżniamy 4 fazy profilaktyki [4] tj.:
- Profilaktyka wczesna jest najpóźniej rozpoznaną fazą, zidentyfikowaną w wyniku rozwoju wiedzy epidemiologicznej w chorobach układu krążenia. Odkryto, że niedokrwienna choroba serca występuje z dużą częstością tylko wówczas, gdy obecna jest podstawowa przyczyna, jaką jest dieta bogata w nasycone tłuszcze zwierzęce i cholesterol. W nacjach, w których przyczyna ta nie występuje w szerokim zakresie, jak np. w Japonii czy Chinach, choroba niedokrwienna i zgony z tego powodu występują rzadziej pomimo wysokiej częstości innych ważnych przyczyn takich jak palenie tytoniu czy nadciśnienie tętnicze [4]. Celem profilaktyki wczesnej jest eliminacja takich społecznych, ekonomicznych i kulturowych wzorców życia, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby. Dobrym przykładem zastosowania działań z zakresu profilaktyki wczesnej jest zapobieganie skażeniu powietrza (efekt cieplarniany, kwaśne deszcze czy naruszenie strefy ozonu w atmosferze) i jego skutkom (choroby układu oddechowego i krążenia). Przykładowo jeśli stężenie dwutlenku siarki w powietrzu atmosferycznym w dużych miastach (10 milionów mieszkańców) przekracza normy opracowane przez WHO w celu ochrony zdrowia populacji należy podjąć działania prowadzące do eliminowania źródeł tych szkodliwości.
- Profilaktyka pierwszej fazy (tzw. pierwotna) - oznacza przeciwdziałanie wystąpieniu choroby przez zwiększenie odporności osobniczej na zachorowania (szczepienia ochronne np. p/odrze, błonicy, poliomyelitis, HPV) lub zmniejszenie ekspozycji osób wrażliwych na czynniki szkodliwe (poprawa jakości środowiska np. wzbogacenie wody pitnej związkami fluoru dla zapobiegania próchnicy). Profilaktyka pierwotna ogrywa ważną rolę również w walce z nowotworami. Szacuje się, że około 70% nowotworów złośliwych jest wynikiem działania szkodliwych czynników związanych ze stylem życia i dietą lub występujących w otaczającym środowisku. Dużą część z nich można eliminować, zmniejszając ryzyko choroby.
- Profilaktyka drugiej fazy (tzw. wtórna) - to przeciwdziałanie konsekwencjom zdrowotnym choroby poprzez wczesne rozpoznanie (w stadium przedklinicznym choroby) i leczenie (w tej fazie mieszczą się badania przesiewowe, badania okresowe, poprawę skuteczności leczenia i rehabilitacji). Doskonałym przykładem choroby w odniesieniu do której zapobieganie drugiej fazy (czyli badania przesiewowe, badania okresowe) stanowi skuteczne narzędzie prowadzące do zmniejszenia umieralności kobiet jest rak piersi. Badanie przesiewowe (ang. screening) to postępowanie polegające na wykryciu nierozpoznanych chorób lub stanów patologicznych za pomocą zastosowanych masowo, prostych testów. Testy skryningowe rozdzielają osoby prawdopodobnie zdrowe od tych, u których prawdopodobnie występuje choroba. Należy podkreślić, że skryning jest tylko badaniem wstępnym i nie może być traktowany jako diagnoza, wymaga dalszych odpowiednich badań oraz leczenia [4]. Bezpieczeństwo badanych ma w przypadku tych badań szczególną wagę, ponieważ skryning kierowany jest do osób z grupy wysokiego ryzyka jednak potencjalnie zdrowych. Badania przesiewowe służą różnym celom. Wykrycie osób zakażających chorobami (zakaźnymi) umożliwia odizolowanie ich od reszty społeczeństwa oraz określenie subpopulacji, którą należy poddać szczepieniom ochronnym. Niektóre typy nowotworów poprzedzają stany przednowotworowe, których wystąpienie zwiększa ryzyko rozwinięcia się raka w najbliższej przyszłości. Podjęcie wczesnego leczenia przy jednoczesnej wysokiej podatności na leczenie, zapobiega powstawaniu nowotworu. Dobrym przykładem jest tu rak szyjki macicy, który często jest poprzedzony rozwojem nieprawidłowych komórek w śródnabłonku szyjki macicy. Stan taki można skutecznie leczyć, zanim rozwinie się inwazyjny rak szyjki macicy. Niektóre typy nowotworów uważa się za silnie związane z pewnymi infekcjami. Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV - human papilloma wirus) jest głównym czynnikiem rozwoju raka szyjki macicy [5]. Celem badań przesiewowych może być również wykrycie choroby we wczesnej fazie jej rozwoju, kiedy skuteczność leczenia jest najwyższa. To zadanie jest zazwyczaj wyznaczane programom przesiewowym w onkologii, gdyż w większości nowotworów obserwowana jest silna zależność między przeżyciem a stopniem zaawansowania choroby, określonym zazwyczaj rozmiarem guza pierwotnego lub ograniczeniem procesu nowotworowego do stanu miejscowego. Wówczas istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że wczesne wykrycie choroby zapobiegnie rozwojowi nowotworu i wpłynie na zmniejszenie wskaźnika umieralności z tego powodu w przyszłości. Klasycznym przykładem jest tu rak piersi u kobiet, gdzie wykazano związek między wielkością guza w momencie diagnozy a czasem przeżycia od momentu jej postawienia [5].
- Profilaktyka trzeciej fazy - stosowana w stadium zaawansowanym choroby oznacza przeciwdziałanie nasileniu inwalidztwa lub zajściu śmiertelnemu chorych, którzy nie mogą być wyleczeni. Zapobieganie trzeciej fazy obejmuje działania zmierzające do zahamowania postępu lub powikłań już rozwiniętej choroby i jest to istotny aspekt medycyny leczniczej i rehabilitacji. Na profilaktykę trzeciej fazy składają się działania, których celem jest ograniczenie niesprawności, inwalidztwa i dolegliwości spowodowanych istniejącymi odchyleniami od stanu zdrowia, oraz promowanie wśród pacjentów właściwych metod leczenia. Profilaktykę trzeciej fazy trudno jest oddzielić od leczenia, ponieważ głównym celem leczenia chorób przewlekłych jest zapobieganie nawrotom choroby [4]. W poszczególnych stadiach chorobowych można stosować różne zabiegi zapobiegające niepomyślnej ewolucji procesu chorobowego - wymaga to jednak dokładnej znajomości naturalnej historii choroby, zwłaszcza jej stadiów [3].
Piśmiennictwo:
- Kordek R, Jassem J, Jeziorski A, Kornafel J, Krzakowski M, Pawlęga J (red.). Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Wydanie czwarte poprawione i uzupełnione. Via Medica, Gdańsk 2013.
- Beliveau R., Gingras D. Dieta w walce z rakiem. Profilaktyka i wspomaganie terapii przez odżywianie. Delta 2007.
- Jędrychowski W. Podstawy epidemiologii. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2002.
- Beaglehole R., Bonita R., Kjellström T. (tłumaczenie Szeszenia-Dąbrowska N.). Podstawy epidemiologii. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera. Łódź 2002.
- Didkowska J., Wojciechowska U. Populacyjne programy przesiewowe w onkologii, Centrum Onkologii - Instytut, Warszawa 2007.
